بیداری اسلامی در ایران

در این پست ضمن مرور تاریخچه بیداری اسلامی در ایران از وایل شکل گیری آن در دوره قاجار تا پیروزی انقلاب اسلامی ، آثار پیروزی انقلاب اسلامی و رهبری امام خمینی (ره) بر روند بیداری اسلامی در کشور های اسلامی برسی میشود.

بیداری اسلام در دوره قاجاریه

همزمان با دهه های آغازین حکومت قاجاریه در ایران ، تحولاتی رخ داد که موجب شکل گیری بیداری اسلامی در ایرن شد. در این زمان کشور ما به یکی از کانون های رقابت قدرت های استعماری تبدیل شد و با توجه به ضعف های ساختاری حکومت ایران ، مناسبات کشور ما با آن کشورها به استقرار روابط سیاسی و اقتصادی نابرابر در نتیجه ، تحمیل قراردادهای استعماری و جدایی بخش هایی از قلمرو ایران در شرق و شمال غربی شد. در نتیجه جنگ های ایران و روسیه بخش های وسیعی از قلمرو ایران به تصرف روس ها در آمد و دو عهدنامه گلستان و ترکمنچای بر دولت و مردم ایران تحمیل شد. اقتصاد ایران نیز از سنتی ولی خودکفا بود ، در رقابت با اقتصاد سرمایه دارای غرب و همچنین گنجاندن بندی در معاهده ترکمنچای به شدت آسیب دید و به تدریج به اقتصاد وابسته تبدیل شد.

در واکنش سیاسی و اجتماعی به این شکست ها ، اندیشه اصطلاحات شکل گرفت. برخی چون عباس میرزا ، نایب السلطنه راه چاره را در این اصلاحات نظامی و صنعتی ، ترجمه و تالیف کتاب و اعزام محصل به اروپا دیدند. نیروهای مذهبی نیز برای مقابله با تحمیل قراردادهای استعماری و مبارزه با نفوذ بیگانگان به قواعد قرآنی و اسلامی ، از جمله قاعده نفی سبیل و حفظ اساس اسلام و اساس دین متوسل شدند و مقدمات شکل گیری بیداری اسلامی را از طریق آگاه کردن مردم نسبت به علت های اصلی عقب ماندگی ها و شکست های سیاسی و نظامی ، فراهم کردند. همزمان با این رخدادها ، تحولات مهمی نیز در حوزه نهاد دینی و حوزه های علمیه خ داد. این تحول پیروزی مجتهدان پر محدثان یا به عبارت دیگر ، پیروزی اصولیون بر اخباریون بود. احیاگر مکتب اصولی و اجتهادی ، ملامحمدباقر بهبهانی معروف به وحید بهبهانی بود.

بدین ترتیب ، عقیده اخباریون که مبتنی بر آرامش ، انفعال و تسلیم بود ، جای خود را به روحیه انقلابی و مبارزه داد.

عالمان دینی اصولی با انتشار رسائل گوناگون ، تالیف کتب ، تربیت شاگردان سرشناس و طرق دیگر وارد مرحله عمل شدند. آنها در این عصر با پدیده شوم استعمار خارجی و استبداد داخلی مواجه بودند.برای مبارزه با استعمار خارجی از قاعده نفی سبیل و عناصر دینی جهاد و فتوا بهره گرفتند. بخش دیگری از مبارزه ، به صورت فکری بود که در این زمینه به بررسی ریشه های عقب ماندگی پرداخته شد. بخش دیگری بیداری اسلامی در واکنش به دستاوردهای غیر اسلامی و ضددینی تمدن غرب بود. این دستاورد ها از طریق بازرگانان ، محصلان اعزامی به اروپا و روشنفکران سکولار به ارمغان آورده می شد. سر انجام ، بخشی از این بیداری نیز در واکنش به فتنه انگیزی استعماری از طریق فرقه سازی بود. فرقه های بابیه و بهائیت دو مورد جدی در آن دوره بودند.

اصلاحات غربگرایانه برخی رجال قاجاری مثل میرزا حسین خان سپهسالار نیز اعتراضات و مخالفت های روحانیون و علما را برانگیخت. سپهسالار آشکارا تقلید از قوانین ، اصول زندگی و مدنیت غربی را در پیش گرفته بود و ناصر االدین شاه را نیز از طریق ترتیب دادن سفرهای گوناگون به فرنگستان و مشاهده مظاهر تمدن مادی غرب به اجرای سیاست های خود ترغیب می کرد. همچنین ، از دیگر اقدامات و تلاش های غربگرایانه سپهسالار ، واگذاری امتیازات اقتصادی به دولت های استعماری ، وابسته کردن مجتهدان محاکم شرع به دولت و دور کردن روحنیون از سیاست بود.

در راس مخالفان واگذاری امتیازات به بیگانگان ، حاج ملا علی کنی قرار داشت و نوک تیز حمله وی متوجه میرزا حسین خان سپهسالار بود که ناصر الدین شاه را به امضای قرارداد رویتر ترغیب کرده بود. این قرار داد در صورت اجرا همچون کمپانی هند شرقی زمینه سلطه کامل استعمار انگلیس بر ایران را فراهم می آورد. مخالفت ملاعلی کنی و مبارزات وی ، مهم ترین عامل مقاومت در برابر استبداد داخلی و استعمار خارجی در دوره قبل از نهضت تحریم تنباکو بود.

واکنش علما و روحانیون به واگذاری امتیازات استعماری به بیگانگان

در عصر ناصری ده ها امتیاز اقتصادی به بیگانگان واگذار شد که سهم روسیه و انگلستان بیش از سایر کشور ها بود.

مرجعیت شیعه و سایر نیروهای مذهبی و مردم متذین ایران در جریان مبارزه با امتیاز نامه رژی ، منسجم تر شدند و جنبش بیداری اسلامی قوام بیشتری یافت.

بیداری اسلامی در نهضت مشروطیت

در آستانه نهضت مشروطیت ایران ، روحانیون و حوزه های علمیه شیعه به استحکام و انسجام سیاسی و مبارزاتی رسیده بود و این امر حاصل بیش از صد سال مبارزه ، بیدادگری ، تتبع و نظریه پردازی بود. نگارش رساله های متعدد از سوی روحانیون مکتب اصولی در زمینه نهضت مشروطیت و تبیین ماهیت و مبانی آن ، تبلور عینی آن بود. از دست آورد های مهم مبارزات علما و بیدادگری های آنها تصویب اصل تراز اول بود که بر مبنای آن می بایستی پنج نفر از مجتهدین بر مصوبات مجلس برای جلوگیری از مغایرت آنها با احکام اسلامی ، نظارت کنند.

 

منابع :

کتاب دین و دولت در ایران و پیروزی انقلاب اسلامی طلعیه بیداری اسلامی